امان از این (ی) هزارچهره

نویسنده: محمد امین زواری

در باره ستور زبان و مشکلات نوشتاری

در یکی از نوشته های پیشین با عنوان «کبوتر در خانۀ خود..» اندرباب انواع (ی) در زبان فارسی/دری نوشته بودم. یکی از انواع ی که به گمانم بیشتر کاربرد دارد، ی نکره است؛یعنی همان پسوندی که درآخر برخی نامها می آوریم تا نشان دهیم که آن چیز را نمی شناسیم یا نمی خواهیم بشناسانیم(یا به هرمقصد دیگری): دوستی ، عزیزی، کتابی، نگاهی، دختری و ..تا اینجای بحث توضیح واضحات است اما...

گاهی پسوند ی ( که خوانده می شود ای) در آخر کلماتی مانند واقعیتها، زیبا، رها و .. که منتهی به مصوت آ هستند می آید. در این حالت میان این دو مصوت یک صامت میانجی به کار است: زیبایی، رهایی، واقعیتهایی که متأسفانه بسیاری از قلم به دستان جوان وطندار من از این نکته غافل هستند و به خلاف قاعده زبان (و خلاف تلفظ خودشان) مثلا می نویسند«آنچه من می نگارم واقعیتهای است که به چشم خویش دیده ام». واقعیتها در این جمله نکره است و باید ی نشانه نکره داشته باشد که دارد اما یک ی میانجی هم قبل از ی نکره لازم است که نیاورده است و نظیر این اشتباه را حداقل در نوشتارهای وبلاگی بسیار می بینم.

فکر می کنم که نکاتی که در چند نبشتۀ پیشین دربارۀ ی عرض کرده بودم در مین مطالب دیگر گم شده و کمتر خوانده شده است بنابراین یک بار دیگر این نکات را تذکر می دهم:

۱- مشکل التقای مصوت ها در هنگام ساختن ترکیبات وصفی یا اضافی از اسم هایی که منتهی به الف(مصوت بلند آ) هستندمانند آقا، گلها، زیبا، رؤیا نیز پیش می آید. در این ترکیبات، ی میانجی در خط ظاهر و نوشته می شود : آقای امینی ، زیبای خفته، گلهای داوودی، رؤیای یک شب سرد زمستانی.

-۲- مصوت بلند (ای) که با ی نشان داده می شود، در ترکیبات اضافی که نیاز به ی میانجی دارند مثل (پری دریایی) ، وظیفۀ ی میانجی را نیز به گردن می گیرند پس در این موارد لازم نیست ی میانجی یا بدل آن همزه را بنویسیم : تیزی چاقو ، قوطی خالی( وسط هرکدام از این ترکیبات یک ی میانجی تلفظ می شود).

۳- پسوند ی که انواع زیادی مانند ی مصدری ، ی لیاقت، ی نکره ، ی نسبت و... دارد، به صورت مصوت بلند (ای) تلفظ می شود و بنابراین اگر به کلمه ای بچسبد که درانتهای خود صامت ندارد،نیاز به میانجی پیدا می کند. در این حالت بسته به نوع مصوتی که در انتهای کلمه قراردارد حروف متفاوتی میانجی قرار می گیرند:

۱) کلمات منتهی به مصوت بلند (آ) یا (او): صامت ی میانجی قرار می گیرد:

آقا+ی نکره= آقا+ی میانجی+ی نکره/مصدری/..=آقایی(یک آقا/ آقابودن،آقامنشی/..)

کربلا+ی نسبت/نکره/وحدت/و..= کربلا+ ی میانجی+ ی نسبت= کربلایی(معانی واضح است)

بو+ ی نکره/یا/..= بو +ی میانجی+ی نکره/یا..= بویی

سو(جهت)+ی = سو+ی میانجی+ی = سویی

۳)کلمات منتهی به مصوت بلند (ای) و فتحه/کسره( ه بیان حرکت): صامت همزه میانجی قرار می گیرد:

تاریکی+ی نکره = تاریکی ای / تاریکیئی

بازی+ی نکره/نسبت /..= بازی ای/ بازیئی

خانه+ی = خانه+همزه(الف)+ی= خانه ای

نکته: ۱- آوردن پسوند ی(ای) برای کلمات منتهی به مصوت بلند (ای)، فصیح و بلیغ نیست و کسانی که به انشاء درست فارسی مسلط باشند نیازی به این کار پیدا نمی کنند بلکه با شگردی دیگر در جمله ، مقصود خود را تأمین می کنند. مثلا ی نکره را به صفت این اسمها می چسبانند :تاریکی عمیقی بر دنیا چیره گشت ۲- برای کلمات منتهی به ه بیان حرکت،مخصوصا هنگامی که ی نسبت یا لیاقت پسوند آنها قرار گیرد، صامت گ نیز میانجی قرار می گیرد: خانگی،خوردگی،شیفتگی و ..

باید توجه داشت که کلماتی مثل نو (تازه،جدید) در انتهای خود صامت دارند نه مصوت و بنابراین اگر یکی از انواع پسوند (ی) به آن افزوده شود،مثلا ی مصدری، چنین نوشته می شود: نوی(تازگی،نو بودن) و (نویی) اشتباه است.