+copyff.jpg)
سرزمین افغانستان
رسوبگاه و آبشخور فرهنگ ها
صدیق رهپو طرزی
شهر گـــُــت تینگن، جرمنی
Seddiqrahpoetarzi2000@yahoo.co.uk
این نوشته، خاکه کتابی است که در آن سعی به عمل می آيد تا به پرشس هايی گونه گونه از آن ميان :
«ما کیان هستیم؟»، «جایگاه ما» در درازنای تاریخ، تمدنِ های گونه گونه پیش و پس از «وادی سند»، هجوم و افسانه برتری نژاد «آریایی»، تمدن «هند ـ یونانی»، کاشیکاری یا موزاییک قومی، حضور زبان ها، فرهنگ ها، دین ها و مذهب های مختلف و دیگر و دیگر...
سرزمینی که اکنون ما آن را «افغانستان»، می نامیم، دارای تاریخ کهن می باشد.
براساس کاوش های باستانشناسی، به روشنی دیده می شود که این محل پیوندگاه فرهنگ های مهم شرقِ میانه، آسیایِ مرکزی، آسیایِ جنوبی و شرقِ دور می باشد.
گروه ها، طایفه ها، عشیره ها، قوم ها و قبیله های گونه گون در عصر و دَور دیرنه سنگی Palaeolithic، در این سرزمین زنده گی می کردند. این اصطلاح به دوره یی به کار می رود که انسان خـِــرَدمند Homo Sapiens از سنگ برایش افزار کار می سازد. این دوران از دونیم میللیون سال پیش آغاز و تا ده هزار سال پیش از میلاد، را در بر می گیرد. بعد، دوره های افزار سازی فلز پا در میان می گذارد.
از دره «کور» واقع در «بدخشان»، در نزدیک دهکده «بابا درویش»، به اثر کاوش هایی که در یکی از مغاره ها در سال(1969)، اجرا شد، اثر هایی به دست آمده است که از دوره دیرینه سنگی تا عصر آهن (50000 تا 1900 پ.م.) را دربر می گیرد. همچنان در این جا، توته هایی از جمجمه انسان «نندرتال Neanderthal» سر از گور بیرون کرده است. از دیدگاه بشر شناسی، این اصطلاح علمی به انسانی به کار می رود که دارای جثه نیرومند بوده است. نمونه یی ازاین جسد انسانی، در دره یی به نام «نیندر» در ناحیه «دوسلدورف»، واقع در «جرمنی»، کشف شده است.
از این نگاه، تمام انسانان مربوطه به «گروه قفقازیCaucasoid » را که در دوره یخچال های اول در اروپا، غرب و مرکز آسیا، زیست می کردند، وارد این دسته بندی می گردد.
جای تاسف هست که بررسی بیش تر بر این یافته، بنابر بحرانی که در جریان بیش از سه دهه کشور را فرا گرفت، صورت گرفته نتوانست. آقای «ل.دوپری» باستانشناس و افغانستان شناس معروف، که کار بررسی را بر آن آغاز نموده بود، این آرمان را با خویشتن به گور برد. در کنار این جسد، ابزار دیرینه سنگی که (30) هزار سال پیش، مورد استفاده بوده، نیز به دست آمده است.
برخی سندها، شاهد این امر اند که فرهنگ «نوسنگیNeolithic » که بر پایه رام کردن جانداران، استوار بوده، در این جا وجود داشته است. اثر های دَور و عصر مفرغ گواه برآن اند که در این جا بازمانده های فرهنگی پیش و پس از تمدن وادی «سند» وجود داشته است.
این جا، شاهراه داد و ستد بازرگانی میان «بین النهرین» و «مصر» در عصر مفرغ بوده است. لاجورد مهم ترین سنگ قیمتی یی بود که از این جا، دردل آن سرزمین ها راه یافته بود.
***
برای این که نگاه ژرف برگذشته اش بیندازیم، بایست لایه های گونه گون زنده گی، به ویژه فرهنگی آن را به کاوش و بررسی بگیریم.
با این نگاه، می توان به روشنی یاد آور شد که سرزمین میان دریای «آمو» و «سند»، نقطه های مهم تمدن«سند» (1500-4000 پ.م.) را می سازند. این را می توان آغاز فصل تاریخ این سرزمین خواند. حضور و بود جای هایی چون «مندیگک Mundigak» و تپه ده «مُــراسی Deh Morasi Ghundai» در نزدیکی «کندهار» که به اثر کاوش های باستانشناسان سر از خاک بیرون کشیده و به دوران «دیرینه سنگی»، پیوند دارد، گواه روشن این امر اند.
بعد، ما شاهد ورود و یا هجوم قبیله های «آریایی» هستیم که تبلور آن را در وجود زبان های دوگانگی «ویدا» (1500پ.م.) و «اوستا» (700پ.م.)، می توان دید.
از دیدگاه، تاریخی، «کوروش دوم»، شاهنشاه «هخامنشی Achaemenid»، در سده ششم پ. م.، براین جا دست یافت. «داریوش» اول، پایه هـــای ایــــن فــــرمانــروایی را تحکیم بخشیده و بر ولایت های : »آریا Aria « (هرات)، «باکتریا Bacteria »(بلخ)، «ستاگیدیا Sattagydia»(غــــزنـــی تا دره سند)، «اراکوزیا Arachosia»(کندهار) و «درنگیانا Drangiana»(سیستان) دست یافت.
بعد، «السکندر» بزرگ (327 پ.م.) جای «هخامنشیان» را پُر می کند. به دنبال آن دوران فرمانروایی خاندان «سلوکی» منسوب به «سلوکوس Selecus»(358-281 پ.م.) می رسد. این نام، مربوط خانواده یی است که پس از «السکندر» بر این سرزمین فرمان راندند. سپس خانواده «مـَــوریای Mauryas » از «هند» در وجود «آشوکا Ashoka» جای آنان را می گیرد.
بعد نوبت خانواده های محلی «یونان ـ باختر Bactrian-Graeco»، سپس «پارتیان Parthians»، «کوشانیانKushans »، «ساسانیانSassanid » و «هپتالی Hepthaliesیا یفتلیانEphthalites » و دیگر و دیگر...می رسد.
یاد آوری:
در این بخش، دیدگاه هایم را در باره «افغانان» که در سال های اخیر، بنا بر دلیل هایی که به آن ها اشاره هایی صورت می گیرد، به نام «پشتونان» خوانده می شوند، با شما در میان می گذارم. در بخش های دیگر ــ آن گونه که وعده سپرده ام ــ به تاریخ گذشته قومان دیگر که کاشیکاری زیبایی را در این سرزمین می سازند، خواهم پرداخت.
افغانان
تاریخ قوم «افغان»، مانند همه قومان دیگر، از اسطوره آغاز می گردد و راه به سوی واقعیت باز می نماید.
در این جا باید از «افسانه و اسطوره» حرف زد تا به واقعیت دست یافت.
اسطوره ها
تاریخ اولی «افغانان»، در هاله یی از اسطوره ها و افسانه های پیش از تاریخ پنهان است. نویسنده گان و مورخان «افغان»، به دلیل های گونه گون، حتا تا جنبش «روشنایان» در سده شانزده ام عیسایی به کار رد یابی پیشینه قومی شان چنان کم توجه یی نموده اند، که به مشکل می توان به سندهای ثـــُـقــه و موثق در این باره، دست یافت.
کهن ترین اثری که در آن اشاره هایی که در این زمینه صورت گرفته است، کتاب « آئین اکبری »(98 ـ 1597)، نوشته «ابوالفضل» می باشد. او، در این اثرش با اشاره گذارایی می گوید که «افغانان» خویش را اولاد بنی «اسراییل» می دانند.
نویسنده گان دیگر پس از این اثــر، چــون:آخند «درویزه» در اثرش به نام "تذکره اشرار و ابرار"(1603 ـ 1613)، «نعمت الله هروی» در کتابش به نام "تاریخ خان جهانی و مخزن افغانی" (13 ـ 1612)، همین امر را بدون دقت لازم، تکرار می نمایند.
«افغانان»، در اسطوره هایی که تاریخش به پس از گسترش اسلام می رسد، سعی برآن دارند تا به شکلی از شکل ها، خویشتن را به «افسانه های» دینی پیوند بدهند.
الفـ ــ اصل یهودی
آن گونه که اشاره شد، «نعمت الله هروی» در کتابش به نام "تاریخ خان جهانی و مخزن افغانی"، هنگام سلطنت «جهانگیر» شاه «مُغول» در «هند» در سده هفده ام، نظریه اصل یهودی را گسترش بیش تر داد. به باور او، «افغان» پسر بزرگ «ساول» یا به زبان «عبری» شاول، ملقب به «ملک تالوت» می باشد. بر اساس روایت «انجیل» او به وسیله «سامویل» قاضی، و با رای مردم، به حیث اولین شاه «اسراییل» برگزیده شد. او همچنان یاد آور می شود کـه دود مان «افغان» ده نسل به «ابراهیم» و بیست نسل به «آدم» می رسد!؟
به این گونه، این «افغانان» در «فلسطین» زنده گی می کردند. نسل های بعدی آنان، اسیر «سارگون» دوم، شاه «آشوری» (722 پ.م.) می گردند. اینان بعد توسط «بخت النصر» شاه «بابل» که «بیت المقدس» را در سال (586 پ.م.) فتح و یهودان را به «کوهستان» یا «غور» تبعید می نماید، از آن جا رانده می شوند.
از نگاه دانش زبان و واژه شناسی، هیچ گونه پیوندی میان زبان«سامی» که «عبری» به آن دسته تعلق دارد و زبان «افغانی» (پشتو) وجود ندارد. زبان دومی شاخه یی از زبان «هند ــ اروپا» یی می باشد.
ب ــ اصل اسلام
قیص، قیص الاسلام یا عبدالرشید
بر اساس این گونه سنت شجره نویسی «افغانان» ـ صرف نظر از این که تا چی پایه ارزش دارد ـ همه به این باور اند که به «قیص یا کیس» جد مشترکی، پیوند دارند. آنان به این عقیده اند که «قیص» نزد «محمد» پیامبر اسلام می رود و مسلمان می گردد. پیامبر اسلام، بر او نام «عبدالرشید» را می گذارد. بر اساس همین افسانه، «خالد بن ولید» فرمانده معروف اسلام زیر فرمانده یی او، به فتح «سوریه» موفق می گردد. اما، مورخان عرب، بر عکس این افسانه، نامی از «قیص» نمی برند و همچنان در مورد واژه «افغان» نیز خاموش اند.
با نگرش کمی دقیق به نوشته «نعمت الله» می توان یک نوع حرمان و حسرت دست یافتن به گذشته را حس نمود. در همین راستا، برخی ها تلاش نموده اند تا خویشتن را به چهره های افسانه یی «کهن» از «سلیمان» تا «داوود» و دیگر و دیگر،...پیوند بزنند. این را باید یاد آور شد که جای شگفتی است که حتا خود « نعمت الله» یاد آور می شود که کار تنظیم درخت خانواده گی و شجره را «هیبت خان کاکر» نموده و او آن را به کتابش آورده است. از دیدگاه تاریخی، بر این درخت خانواده گی یا شجره نامه، نمی توان اتکا نمود.
جالب است که «منهاج سراج» در اثرش به نام «طبقات ناصری»، بر سینه افسانه «یهودان و کوهستان» دست رد می گذارد. در این مورد می توان چرا های دیگری نیز کاشت.
در «دانشنامه اسلام» در این مورد چنین اشاره صورت گرفته است :
"ریشه این نظریه، به کتاب «جهان خانی و مخزن افغانی» می رسد. این امر، در بین مسلمانان رواج فراوان دارد که اصل و نسب خویشتن را به «محمد»، پیامبر و یا بازمانده گانش برسانند".
به این گونه، می توان به این نتیجه دست یافت که این دیدگاه، به صورت کامل، به اسطور و افسانه تعلق دارد.
در این راستا، اسطوره ها و افسانه های دیگری نیز در این مورد وجود دارند :
I. «افغانان» یا «پتانان»، به این باور اند که «کیس» در کوه «د کیسه غر» (به زبان «افغانی» یا «پشتو» به معنای کوه «کیس») در «خراسان» یا «خراسان کاکر» به خاک سپرده شده است. این ساحه، در ایالت «ژوب» در غرب کوه «سلیمان» ـ اکنون در پاکستان ـ قرار دارد. سلسله کوه های «سلیمان» میان دریای «گومل» و شمال دریای «سند» واقع شده است.
II. بر اساس افسانه دیگری، کشتی «نوح» پس از فرو کشی توفان، بر یکی از قله های کوه « سلیمان » فرود آمد.
III. بر پایه این اسطوره، «سلیمان»، پسر «داوود»(934 پ.م.) پادشاه «یهود»، برای ازدواج با «بلقیس» باری به نیم قاره «هند» سفر نمود. آن گاهی که او از این جا، سوار بر تختِ پرنده یا قالینچه پرنده اش بر می گشت، «بلقیس» از او خواهش نمود تا برای آن که آخرین نگاه را بر زادگاهش بیاندازد، لحظه یی در آن جا توقف نماید. به این گونه،« تختِ پرنده » اش، مدتی بر قله کوه فرود آمد. از آن پس، این قله به نام «تخت سلیمان» یاد می گردد. این قله هم اکنون بیش از سه هزار متر بلندی دارد.
روشن است که ریشه این باور به افسانه های « سنتی » پیوند دارد.
بر اساس نوشته «حبیب الله تزی» در اثرش به نام «پشتانه» برخی تلاش می نمایند تا نسب «افغانان» را به "بنی اسرائیل، قبطیان، مصریان، مغلان، ارمنیان، تاتاریان، هپتالیان، ساکان، راجپوتیان، برهمنان، جتان، یونانیان، ترکان و حتا عربان" برسانند.
واقعیت ها
بسیاری از نویسنده گان «افغان» در سده بیستم به ویژه در دهه سی، در خط تلاش برای رد یابی و یا ساختن یک نوع هویت خاص و ویژه آن هم ملی و نو، سعی می نمودند تا این امر را طرح نمایند که «احمد» مربوط به قوم «ابدالی» ــ با تاکید بر «درانی» بودنش ــ بنیادگذار کشور «افغانستان» است. در حالی که او چنین هوایی برای ایجاد کشوری به نام افغانستان در سر نداشت. از همین رو، بخش زیاد تاریخنگاران او را به نام شاهنشاه ابدالی یا درانی و هم چنان شاه خراسان، خوانده اند.
این تلاش، یک نوع خط «سرخ» و «ممنوعه» یی را با گذشته دراز این سرزمین، که به باور خود آنان تاریخ بیش از پنج هزار سال و بیش تر دارد، می کشد. به این گونه، تاریخ کشور، ره از سده هژده به پیش نمی برد.
بر اساس دیدگاه برخی مورخان ــ تا جایی درست هم هست ــ امیر «عبدالرحمان»(1901–1880)، را بنیاد گذار «افغانستان» کنونی می دانند.(ل.دوپری.1997) درهمین زمان بود که مرز های بین المللی کشیده شد و «عبدالرحمان» به گفته خودش به یکی از«آرزوها ــ و ــ رویا» های دیرینه اش، دست یافت.
او، این سرزمین را یاغستان می خواند. برخی آن را سرزمین رام نشدنی، سرزمین آزاد و یا سرزمین منفرد و یگانه می خوانند.(ل.دوپری.1997)
واژه «افغان» در متن های کهن
واژه «افغان» یک نام کهن است. می توان دیدگاه هایی را در این مورد، چنین رده بندی کرد :
1) برخی دانشمندان از آن میان آقای داکتر مجاور احمد «زیار» به این باور اند که که واژه «افغان» در سند های دوره «ساسانی» به ویژه ســنگنوشته «شاهپـــور» اول(260-273 پ.م.)، در «تخت جمــشید»، بــه شکل واژه «ا ــ بگان A-bagan» و «ا ــ په گانA-Pagan » حـــک شـــده انـد .(برگرفته از نامه هایی که با هم مبادله نموده ایم.2006)
2) زبان شناسان دیگر، به ویژه بـــرخی از ریــــشه شناسان، به ایـــن بــاور انـد که واژه «افغان» از کلمه «اشواکا Ashvaka» که یک واژه سانسکریت می باشد و معنای اسپ را دارد، گرفته شده است.
3) «پانینیPanini » زبان شناس سده پنجم پ.م. آن را «آشواکایاناAshvakayana » ثبت نموده است.
4) «ورها میهیرا.Varaha Mihira»(587-505) باشنده «اوجینِ» واقع در «هند»، فیلسوف، ستاره شناس و ریاضیدان هندی می باشد. از او اثر معروفی به نام «پنکا - سیدهانتیکا Panca-Siddhantika»، یا "پنج رساله" در مورد دانش ستاره شناسی «یونان»، «مصر»، «روم» و «الکسندریه» به جای مانده است. در این اثر، در کنار دانش ستاره شناسی، می توان تصویر کامل «هند» سده ششم عیسایی را دریافت. او برای بار اول در اثرش به نام «برهات سمهیتا Samhita Brhat»، این واژه را به شکل «اواگانهAvgana » ــ باید یاد آور شد که مردم همین اکنون آن را «اوغان» یا «اوگان» تلفظ می کنند ــ به کار برده است. او در مورد چنین می نگارد،"در زیر قلمرو این ستاره دنباله دار، سرزمین های زیر قرار دارند: سنگر های کوهی، پهلویان، سوتیان، کولان، اوگانان...و مردمِ بیدادگر و خود خواه».
5) «هیون- تسانگ Hüen-Tsang»(این نام دارای تلفظ های گونه گونه است. من همان بخش انگلیسی اش را بر گزیده ام .ط.) راهب و زایر چینی که در سده هفتم م. به زیارت معبد های بودایی به این جا سفر نموده بود، ازمردمی به نام "آــ پوکین و یا اوــ پوکین A-Pokien/O-Pokien" ذکر نموده است. این واژه، با تلفظ همان دوره در «چین» نزدیک به اوگان یا افغان می باشد.
من، به این باورم که «عربان»، واژه «اپگان» را به اصطلاح معرب ساخته اند. آنان بر اساس دستگاه صوتی خویش، حرف (و) را به (ف) و (گ) را به (غ) تبدیل نموده و جمع آن را افاغنه، بر اساس دستور زبان خود شان، ساخته اند.
واژه «افغان » در متن های نو
«افغانان»، در سده های هشتم و نهم عیسایی، آن گاهی که نیروی جنگی قابل توجه یی را در خدمت «جهان گشایان» بزرگ در خط اصل داد ـ و ـ ستد فراهم می آورند، حضور تاریخی می یا بند.
در این مورد پروفیسر «ارمندرا کمار تاکورThakur,A.K. » در اثرش به نام "هند ـ و ـ افغانان: بررسیی محل فراموش شده (1576 - 1370)" یاد آور می شود،" نیروها و واقعیت های محیطی، از «افغانان» جنگجویان سر سخت بار آورد ... به همین دلیل، هرگاهی که جهانگشایان مسلمان و یا سلطانان «دهلی» بر آن می شدند تا به نبرد سنگینی دست بزنند، از سر کرده گان افغان و لشکریان ایشان بهره می گرفتند."
این امر، بر اساس نوشته «فرشته»(1292/588) از خدمت به «سبگتگین» (997-976 م.) آغاز و هم چنان تا بازی بزرگ در سده بیستم عیسایی و اکنون، ادامه می یابد.
در اثر های زیر، واژه «افغان» را چنین رد یابی می توان کرد:
(1) در کتاب "حدودالعالم من المشرق الی المغرب" که نویسنده اثر ناشناس باقی مانده است و در زمان «محمد بن احمد فریغون»، از آل «فریغون»، مـــعاصر «نوح بن منصور» مــربوط بــه خانواده «سامانی»، که در (982/372) نوشته شده است، در فصل "گفتگو در باره کشور هندوستان و شهر هایش" در شماره (48)، صفحه (16) الف ـ اصل اثر - و صفحه (19) ترجمه «مینورسکی»، زیر نام «ساول» پس از ذکر «گردیز» در شماره (47) آن را شهر مرزی میان «غزنین» و «هندوستان» می خواند. سپس، او یاد آور می شود که این شهر بر فراز دره یی قرار دارد و در میان آن، دژ یا حصار نیرومندی با سه دیوار ساخته شده است و باشنده گان این جا "خاریجت" می باشند. او بعد در مورد «ساول» ــ ممکن همان «شال» باشد که «بیهقی» از آن بار ها ذکر نموده است ــ چنین می نویسد،" یک دهکده خوشگوار و زیباست و بر فراز کوهی قرار دارد. در آن «افغانان» زنده گی می کنند. آن گاه که شما به سوی «هوسی نان» می روید، راه از میان دو کوه می گذرد. هنگام گذر از این راه، انسان بایست از هفتاد و دو آب (دریا) بگذرد. راه پُراز خطر ها و دهشت ها ست."
او همچنان زیر شماره (49) در مورد شهر «هوسی نان» چنین می گوید،" شهری است در محل گرم و داغ و برصحرایی قرار دارد." او در جای دیگر در شماره (50) در مورد شهر «نین هار» یا «بنی هار» ــ ممکن همین «ننگرهار» کنونی باشد ــ یاد آور می شود،"جایی هست که در آن شاه سعی می کند خویشتن را مسلمان نشان بدهد (به عبارت خود«حدودالعالم...»" مسلمانی نماید") و زنان زیاد دارد. او سی تا زن مسلمان، افغان، و هندو دارد. زنان دیگرش یا به عبارت «حدود العالم...» و "دیگر مردم" از میان گروه های بُت پرست، گرفته شده اند.
(2) «عُتبی Otbi»، محمد بن عبدالجبار. (فوت. 1049/427). نویسنده تاریخ «یمینی» است. این اثر درباره دوره «سامانیان»، تمام دوره «غزنیان» و خاندان دیگر است. او، آن را به زبان عربی نوشته و بعد «ابوالشرف ناصح بن ظفر جرفادقانی (گلپایگانی)» که یکی از دبیران دوره «سلجوقی» می باشد، آن را به زبان پارسی بر گردانده است. او در این اثرش، در فصل "ذکر افغانیان" چنین می نویسد،"...سلطان از بهر دفع جمعی از طوایف افغانیان که مصاعد قلال و معاقل جبال وطن ساخته بودند و بوقت معاودت سلطان از غزو قنوج دست تطاول با ذناب حاشیت او یازیده بودند. مشغول شد و خواست بر ایشان تاختی کند و آشیانۀ ایشان برباد دهد و مادۀ فتنۀ آن قوم منقطع گرداند. از غزنه بیرون آمد و آوازهء قصد جانبی دیگر بر آورد و نا گاه در سر ایشان افتاد و شمشیر در ایشان بست و خلقی را به فنا آورد..."
(3) ابو ریحان محمد بیرونی، ریاضیدان و فیلسوف معروف «خوارزم»(1050-973/442-362) نویسنده کتاب «هند» یا "تحقیق ماللهند» می باشد. این کتاب اثری است درباره دین فلسفه، ادبیات، جغرافیه، گاه شماری، وقایعنگاری، ستاره شناسی، سنت ها و رسم ـ و ـ رواج ها، بخت، طالع بینی و قانون های کشور «هندوستان». او در فصل هژده ام در صفحه (102) در جریان بحث روی " سر چشمه دریای «سند»، و مرز شمال و شمال غرب «هند»" می گوید،" این دریا از کوه های «اونانگ» در سرزمین «ترکان» سرچشمه می گیرد...در این جا، برف هرگز آب نمی شود...فاصله میان قله کوه و سطح مرتفع «کشمیر» دو فرسخ است...این جا دورترین جایی است که سوداگران ما، مال های خویش را رسانیده می توانند. از آن جا پس تر، هرگز نرفته اند.این جا، مرز شمالی «هند» را می سازد. در کوه های مرز غربی «هند» تا وادی «سند»، قبیله های متعدد «افغان» زنده گی می کنند."
(4) خواجه «ابوالفضل محمد بن حسین بیهقی»،(1080-995/470-385) در اثرش چار بار از «افغان شال» ذکر می نماید. واژه شال یا شار همان شهر یا شهرستان معنی می دهد. این محل، در شهر «غزنی» وجود دارد. آرامگاه «سبگتگین» پدر «محمود» در آن قرار داشت. به گفته «بیهقی»، سلطان «محمود» در آن جا کوشک یا کاخ با شکوه یی، بنا نهاده بود. در صفحه (721) تاریخ «بیهقی» چنین آمده است،"...و روز آدینه بیست و یک ماه بسلامت و سعادت بدارالملک رسید و به کوشک محمودی(ستوده یا ستایش شده.ط.) بافغان شال بمبارکی فرود آمد."
(5) ابوسعید عبدالحی بن ضحاک بن محمود «گردیزی» در اثرش به نام "زین الاخبار"(1050/441) در صفحه (102) چنین می نویسد،" چون امیر(مسعود)، به «هُپیان» ــ در سمت شمال «کابل» و صورت دقیق در «پروان» قرار دارد.ط. ــ رسید، آن جا مقام کرد و امیر مجدود رحمه الله به دو هزار سوار ملتان فرستاد، و امیر ایزید یار(پسرش.ط.) را سوی کوهپایه غزنین فرستاد، که آن جا افغان عاصیان بودند و گفت : آن ولایت نگهدار! تا خللی نباشد..."
(6) بر اساس نوشته «فرشته»(1192/588) اردوی «معززالدین محمد بن سام» از گروه های قومی گونه گونه از آن میان : «ترک»، «افغان» و «تاجیک» متشکل شده بود. از آن سو، در ارتش «پریتوی راج»، مردمان «راجپوت» و در کنار شان سوارکاران «افغان» قرار داشتند. این امر نشان می دهد که «افغانان» در هر دو سوی جبهه، دست به جنگ می زدند.
(7) «بابر»، شهنشاه مغولان «هند» در سده شانزده ام م. در یادداشت هایش که به نام "تزوک بابری" معروف هست یاد آور می شود که در جنوب «کابل» مردمانی به نام «افغان» زنده گی می نمایند.
(8) برخی از دانشمندان به ویژه زبان شناسانی که در مورد زبان های گونه گونه و به خصوص کهن و قدیمی ما، دست به کاوش در محل زده اند، به این باور می باشند که ممکن ــ هنوز بر بررسی ها توافق همه جانبه صورت نگرفته است ــ همان «ساکایان» که یونانیان آنان را «سکیته» می خواندند، بوده باشند. اینان در سده دهم م. به سوی جنوب باگذر از گذرگاه های مهم و عبور از قله های شامخ آن، در سرزمین های میان «فراه» و کوه های «سلیمان» ساکن شده باشند.
از ظاهر امر چنین بر می آید که اینان چند سده پیش، در شرق با بازمانده گان «ترک» مربوط به «یفتلیان» (سده پنجم م.)، در هم آمیخته اند.
***
اما کوچ کشی بزرگ و دسته جمعی «افغانان» به جنوب و غرب، در سده سیزده عیسایی، صورت می گیرد.
به باور پروفیسر «تاکور» این امر، با یورش مغلان آغاز می گردد. در آن هنگام، بیش از پانزده شهزاده از «آسیای مرکزی» در زیر چتر حمایت الــغ خان، که یکی از سردارن جنگی «محمود» بود، «پناه» آوردند. او بعد ها به نام سلطان «بالبان» معروف گردید. وی توانست تا در برابر یورش «مغلان» مقاومت سر سخت نماید.
واژه پشتو
اما، واژه «پشتو» یا «پختو» که «هندیان» آن را «پتان» تلفظ می نماید، برعکس واژه «افغان» تازه مورد استعمال قرار گرفته است.
به همین دلیل،"دانش نامه اسلام" آن را واژه هندی شده می داند و به این باور است که واژه «افغان» در مورد قبیله «ابدالی» که بعد ها «درانی» نامیده می شوند، به کار می رود و واژه «پتان»، قبیله «غلزایی» را در بر می گیرد.(د.ا.ص.216).
به صورت عموم «افغانان»ی که در شرق و جنوب شرق کشور زنده گی می کنند ــ به باور برخی نویسنده گان، این امر را بیش تر روشنفکران مربوط به قبیله «غلزایی» در آغاز دهه سی سده بیست رواج داده اند و اکنون هم بر آن پای می فشارند ــ آن را مورد استفاده قرار می دهند.
در خط اسطوره های دینی، بار دیگر این باور مطرح می گردد که لقب پتان را «محمد»، پیامبر اسلام، به «قیص یا عبدالرشید» به اثر شجاعت و دلاوریش اعطا نموده است. از آن جایی که الفبای عربی، فاقد حرف پ می باشد، اسطوره بودن این امر روشن تر از خورشید است.
برخی از نویسنده گان افغان تلاش دارند تا این واژه را به کلمه «پکتیکا» که «هیرادوتوس» مورخ معروف یونانی، در اثرش آن را به کار برده است، پیوند بزنند.
در اثر «هیرادوتوس Herodotus»(سده پنجم پ.م.) که به تاریخ «هیرادوتوس» معروف است، می توان در مورد به کاوش پرداخت. اما، پیش ازآن می خواهم یاد آور شوم که جای شگفتی هست که بسیاری دانشمندان ما او را «هرودت» می خوانند و می نگارند. باید از هم اکنون تلاش نمود تا به تلفظ واحد و یگانه یی نام های خارجی دست یافت، تا از هرج ــ وــ مرج و سردرگمی در این زمینه جلوگیری شود. تا آن گاهی که نهاد فرهنگی علمی و مورد پذیرش همه به وجود بیاید، به تر است تا هم آهنگی درمیان نویسنده گان و به ویژه ویراستاران نشریه های چاپی و آن هایی که در میدان های مربوط به جال جهانی آگاهی ــ انترنت ــ دردرون و بیرون کشور فعال اند، به وجود بیاید.
در این اثر پدرتاریخ در صفحه (192)، کتاب سوم، هنگام گفتگو درباره «داریوش» و مالیاتی که از ایالت های امپراتوریش به دست می آمد، در صفحه (93) اصل اثر، «پکتیکا Pactyica» را در رده سیزده امین ایالت قرار داده چنین می نویسد،" سیزده ام : «پکتیکا Pactyica»، همراه با «ارمنیا» و همسایه گانشان، تا «بحیره سیاه» مقدار (400) تـَـلنت(واحد وزن طلا در «یونان» که برابر به ده گرام می گردد.ط.) همچنان در صفحه (229) کتاب چارم، صفحه (44) اصل کتاب، همین اثر می نویسد،" «داریوش» بخش زیاد «آسیا» را تصرف نمود. بعد اراده کرد تا بداند که دریای «سند» در کدام جای به بحر «هند» ــ پس از «نیل» یگانه دریایی هست که در آن «تمساح» یافت می گردد ــ می پیوندد.
"او برای رسیدن به این هدف، گروهی از مردانی را که به گفته آنان باور و اعتماد داشت، برای کشف فرستاد.
" «سکی لاکسScylax » باشنده «کاریاندیانCaryandian » به سرکرده گی این گروه از «کسپاتیروس Caspatyrus » در محله «پکتیکا Pactyica» با سواری کشتی بر ساحل شرقی دریا سفر کردند تا به بحر رسیدند. بعد به سوی غرب، درکنــار ســـاحل راندند و پس از ســفر سی ماهــه، آنـــان به جــایی رسیدند که از آن جا شاه «مصر» دریانوردان «فنیقی Phoenicians» را، آن گونه که من پیش تر اشاره نموده ام، برای دریا نوردی به دور «لیبا» فرستاده بود. «داریوش» پس از آن که این دریانوردی پایان یافت، «هندیان» را زیر سیطره اش آورد و دست به دریانوردی به بحیره جنوب زد."
بسیاری دانشمندان و زبان شناسان مانند «مارگنشتیرن Morgenstierne»، زبان شناس معروف اهل «ناروی»، نیز آن را زیر سوالیه برده است.(نگاه کنید. «پشتو» و «پتان» و دیگر و دیگر...1940)
"دانشنامه اسلام" در مورد چنین می نگارد،" برخی زبان شناسان به این باور اند که بنابر دلیل های آوایی «یون ün» به «انا ana» می پیوندد. گروه آوایی کهن یا باستانی که به شت Sht و خت Kht پشتو، پیوند یافته است، به لهجه یی که بعد ها به میان آمد، تعلق دارد و به هیچ صورت به خت xt یونانی پیوند نمی یابد."(د.ا.ص.216)
داکتر «زیار» در این مورد چنین ابراز نظر می نماید،" خاورشناسان از اواخر سدۀ نوزده بدینسو در روشنی زبانشناسی تاریخی ــ مقایسی، بویژه هر دو بخش ساینستیفیک آن نامواژه های پشتو و پشتون را به دوره باستانی آریانی، به گونه «پارسوانا Parswana» یا «پارسوهParswah » باز سازی کرده و در عین حال آن را با پرسویتی،آنگونه که بطلیموس، (باید یادآور شد که نام این ستاره شناس، ریاضیدان و جغرافیه نگار یونانی «کلاودیوس تالیموسClaudius Ptolemaeus » بوده و تلفظ دقیق آن «تالومی» می باشد. عربان هنگامی که آن را معرب ساخته اند، بدون توجه به این که حرف پ تلفظ نمی شود، آن را ب و ت را به ط برگردانده اند. او درمیان سال (161-83 م.) می زیست.ط.) باشند ه گان آریانای شرقی را به آن نامیده ، تطابق داده اند، تا با پکتیکا، پکهت و پکتویس ...هردوت" (بر گرفته از یکی از نامه هایی که با هم تبادله نموده ایم. البته بدون ویراستاری.2006.ط.)
در «دانشنامه اسلام» چنین آمده است "ممکن شکل کهن این واژه «پارسوــ انا Parsw-ana» بوده باشد و این واژه از ریشه «پارسو Parsu» گرفته شده است. در زبان « بابلی ــ آشوری» همین واژه «پارسو(ا) Parsu(a)» برابر به پارسی می باشد."
پروفیسر «تاکور» به این باور هست : از آن جایی که افغانان در «هند» در محلی به نام «پــَتــنـَه» ساکن شدند، هندیان آنان را «پَــتـان» یاد می نمودند. در این راستا، آن «افغانان»ی را که در جایی به نام «روهــه» زنده گی می نمودند، هندیان آنان را «روهیله» می خواندند. به این گونه دیده می شود که واژه پشتو و پشتون از همین واژه پتان گرفته شده است.
«م.الفنستونElphinstone,M. » در اثرش به نام "گزارش سلطنت کابل و تحت الحمایه هایش در پارس، تاتاری و هند در بر گیرنده دیدی در مورد ملت افغان و تاریخ سلطنت دُرانی."
An Account of the
باید یادآور شد که این اثر توسط آقای «محمد آصف فکرت»، در شهر «مشهد»، واقع در «ایران» به صورت نا درست به زبان پارسی به نام «افغانان» ترجمه شده است. این اثر یکی از کتاب های مرجع در مورد «افغانستان» هست. او هنگام بحث در مورد «خصوصیت یوسف زاییان» جلد اول، صفحه (35) در حاشیه اش چنین می نویسد،"... این دلیل ها «هند» را پُر از همبود هایی از بازمانده گان «افغاون Afghauns.» ــ تلفظ همان زمان و آن گونه که «الفنستون» آن را شنیده و با واژه «اوغان» همانندی دارد ــ که حالا آن را «پتانان» می خوانند، نمود. "(ج.دوم.ص.35.یاد داشت ج دوم.)
آن گونه که می دانیم، قدیم ترین اثر «پشتو» به باور «ع.حبیبی»، "...دارای تاریخ کتاب به زبان پشتو باقی مانده..." همانا «خیرالبیان» سده شانزدهم تالیف «بایزید انصاری»، معروف به پیر «روشان» (1572- 1524 م.) است. (ع.حبیبی.1971/1350). «دانشنامه اسلام» درمورد این اثر چنین یادآور می شود،"نسخه خطی این اثر وجود دارد ومورد بررسی نیز قرار گرفته است." این اثر، به خط بهار «توی»، جایی در وادی «خیبر»، نوشته شده است. در اثر دیگرش به نام «حالنامه» چنین آمده است"...به زبان افغانی قصیده ها و غزلها و قطعه ها ساختند."(ا. کرگر. 2006-1385)
بعد «دولت» شاعری که مرید «روشان» می باشد و در همان دوره زنده گی می نمود، آن گاهی که درباره زبان پشتو حرف می زند، واژه افغانی را به کارمی برد. او می گوید،" افغانی لفظ مشکل و. لوست کویش نشه ورته. وشوه کننده دیار لس حرفونه.".یعنی" لفظ افغانی مشکل بود. خوانده و نوشته نمی شد. پس سیزده حرف آنرا تریب داد.» (ع.حبیبی.1971/1350).
آخند«درویزه» که پس از «روشان» زنده گی می نمود، و یکی ازمخالفان سر سخت و پُر از تعصب او به شمار می رفت، در برابرش اثری به نام «مخزن اسلام» نوشت. او هم واژه افغانی را به جای پشتو به کار می برد. او چنین یاد آور می شود،"...دیگر معلوم باد که چون حروف در الفاظ افغانی (تاکید از من است.ط.) و هندوی ثقیل می آیند، بنابران علامتی بر آن آورده می شود تا معلوم گردد که این همان حروف ثقیل است."(ع.حبیبی.1971-1350).
در دو هفته نامه «سراج الاخبار افغانیه» (1919-1911 م.)، یکی از اولین نشریه های کشور، هر جایی که منظور از زبان پشتو بوده، آن را افغانی می خواندند. ( «س.ا.ا.» سال پنجم، شماره 15 ،ص.4 تا11. 1915).
پیشینه ادبیات پشتو
" دانش نامه اسلام" درمورد پیشینه ادبیات پشتو چنین می نویسد،" تا همین آخر ها، اثر های ادبی به زبان پشتو که پیش تر از سده (17) نشر شده باشد، به چشم نخورده است. آقای عبدالحی «حبیبی»، در «سالنامه کابل»(41-1940 م.) بخش هایی از "تذکره اولیا" اثر «سلیمان ماکو» را به نشررساند. این اثر، نمونه هایی از شعر هایی را در برداشت که تاریخ آنها به سده یازده م. می رسیدند. او بعد، «پته خزانه» اثر «محمود هوتک» را در سال (1944 م.)، که گفته می شود درسال (1770) در «کندهار» نوشته شده است ، چاپ نمود. در آن گزیده یی از شعر های پشتو درج هستند که تاریخ سرودن آن ها به سده هشتم م. می رسند. اما، این اثر، پرسش هایی را از نگاه زبانشناسی و تاریخی، به میان آورده است. تا آن گاهی که دستنویس این اثر، دردسترس قرارنگیرد و بر آن از نگاه واژه شناسی، متن شناسی و نسخه شناسی دقت و بررسی علمی و دانشی صورت نگیرد، به درستی آن نمی توان باور نمود."("دانشنامه اسلام".ص.220.سال 1986.)
در بخش دیگر این «دانشنامه» چنین آمده است،"درست پس از سده هفده و هژده میلادی به اثر های ادبی بر می خوریم. این ها، بیش تر روش ها و سبک های شعری پارسی، را تقلید کرده اند. شاخص ترین نام ها در این رسته، بر اساس معیار های اروپایی، «خوشال ختک»(1022-1106/1613-94) می باشد. او شاعر، وطن پرست، جنگجو و نویسنده یی هست که به موضوع های گونه گونه پرداخته است."
به این گونه، می توان گفت که واژه پشتو در دهه سی سده بیستم به صورت روشن وارد بحث می گردد.
تلاش های بحران زا
واژه افغان مدت ها پیش تنها برای کسانی به کار می رفت که زبانشان افغانی یا به اعتبار امروز پشتو بود. بعد، سعی بر آن شد ــ به نظرم اشتباه بزرگی و آن هم در راستای تلاش برای «ساختن» چیزی به نام «وحدت ملی» با «فرمان» و «زور»، صورت گرفت ــ تا این واژه تمام قوم های دیگر ساکن افغانستان کنونی را در بر بگیرد.
این امر روشن است که شکل گیری وحدت ملی وملت سازی و بعد دولت ملی ــ آن چی برخی روشنفکران ما و دیگران، آن را با اشتباه از واژه انگلیسی Nation-State بدون دقت «دولت ــ ملت» برگردانده اند ــ از یک جریان و روند بسیار طولانی و دراز، پُــر کژ ـ و ـ پیچ و همراه با دگرگونی های نهادی و پایان یافتن سؤ تفاهم و بدگمانی میان قومان گونه گونه در یک سرزمین پُر از قوم های مختلف، می گذرد. به باورم شتابزده گی برخی از روشنفکران در این راستا، راه به جایی نمی برد.
تلاش برای تعمیم سازی واژه افغان برای همه ساکنان افغانستان، در خط برآورده ساختن هدف های سیاسی در دهه سوم سده بیستم، صورت گرفت. هدف آن بود تا واژه افغان، تمام اقلیت های دیگر قومی را در افغانستان در بر بگیرد و واژه پشتو، تنها برای آنانی که به زبان افغانی یا پشتو حرف می زدند، به کار رود. به همین دلیل، زبان پشتو به وسیله فرمان سلطنتی که در سال (1936 م.) صادر شد، رسمیت پیدا نمود.
بعد ها، تلاش برای پشتو سازی تمام امور حکومت، درس مکتب ها و حتا تدویر کورس های اجباری پشتو برای ماموران و دادن امتیاز های مالی برای فارغان این کورس ها، که در زمان صدارت «محمد داوود»،(1963-1953 م.)، زیر اثر پذیری فضای بین المللی حضور اندیشه برتری نژادی و یا سعی ساده انگارانه برای هویت سازی، به اوجش رسید، باخود درد سرهای زیادی را به همراه آورد است که تا همین اکنون پس لرزه هایش سراسر کشور و حتا گفتمان اجتماعی مان را در چنگالش می فشرد.
این واقعیت را باید یادآور شد که در میان زبان های گونه گونه مانند: پشتو، ازبکی، ترکمنی، بلوچی، پشه یی و دیگر و دیگرــ به باور زبان شناسان تعداد آن ها به (44) می رسند ــ زبان پارسی را می توان زبان میانجی خواند.
نگرانی تازه یی که برخی زبانشناسان ابراز نموده اند، این است که شاخه هایی از زبان کهن «هند ـ اروپایی» که در جوار زبان های پشتو و پارسی قرار دارند، آرام آرام در ظرف این دو زبان حل می گردند و به گروه زبان های مرده می پیوندند.
دید معاصر
دانشمندان معاصر، افغانان را بازمانده گان قوم «هند ـ اروپایی» دانسته، یاد آورمی شوند که عنصر ترکی و مغولی در آن ها، آمیخته شده است. مردمان ساکن در افغانستان، از دیدگاه قومی و جسمی از یکدیگر متفاوت اند. اما، خصوصیت هایی چون زبان «هند ـ اروپایی» و تبار مدیترانه یی مربوط به گروه بزرگ قومی قفقازی آنان را باهم پیوند می دهند. گروه های قومی شمال کوه های هندوکش (سیاه کوه) از دیدگاه جسمی به گروه «ترک ـ مغلی» تعلق دارند.
به صورت عموم، افغانستان را می توان سرزمین اقلیت های قومی دانست. اکثر افغانان، تاجیکان، ترکان، ازبکان، بلوچان و دیگر گروه های قومی، در کشورهای همسایه مــانند: «پــاکستان»، «ایران»، «تاجیکستان»، «ازبکستان» و «ترکمنستان» زنده گی می نمایند.
«افغانان»، دارای گروه های قومی و قبیله یی گون گون اند. در میان ایشان قبیله های «ابدالی» و «غلزایی» به شدت معرف اند. در جریان سیطره سیاسی «صفویان» و «مغلان هند» در سده های (16 و 17 ع.)، بر این سرزمین، از لحاظ زبان و فرهنگ، قبیله اولی از «فارس» و دومی از «هند» اثر پذیرفته اند.
بحران های سیاسی و جنگ های پایان سده بیستم که افغانان بار دیگر نقش لشکر کشی برای دیگران را بر دوش می کشند، اثر نیرومندتری بر ساختار اجتماعی ـ سیاسی کشور از خود به جای گذارد.
بایست به این مساله، به ویژه ساختار کاشیکاری یا موزاییک قومی، به صورت همه جانبه پرداخت.
کتابشناسی به زبان پارسی و پشتو:
1. «انوشه»، حسن. "دانشنامه ادب فارسی" بخش "ادب فارسی در افغانستان"، تهران. 1996/1375.
2. «بیهقی»، خواجه ابوالفضل محمد بن حسین دبیر "تاریخ بیهقی" به کوشش:داکتر خلیل خطیب «رهبر». ناشر: انتشارات سعدی، تهران، ایران. چاپ اول : پاییز 1988ــ 1367.
3. «تــزی»، داکتــر حبیب اله. "پشتانه" ددانش کتابتون، قصه خوانی بازار پشاور، پاکستان. دوم چاپ،(290) مخونه. د وری 1382، د اپریل 2003 سره سم.
4. «دهخدا»، علی اکبر ابن خان بابا خان."لغت نامه" روایت دوم به شکل لوحه فشرده یا سی.دی ر. انتشارات دانشگاه تهران،1382/2003.
5. «حبیبی»، عبدالحی. «تاریخ مختصر افغانستان». چاپ سوم، قوس 1377، دانش کتابخانه، پشاور، پاکستان.
6. --------. "تاریخ خط و نوشته های کهن افغانستان".نشر «انجمن تاریخ»، کابل 1971/1350.
7. «حسینی»، محمود."تاریخ احمد شاهی" مقدمه، تحاشی و تعلیقات از: داکتر سرور «همایون». ناشر:دانش خپروندویه تولنه. جنوری 2001، برابر جدی 1379. دانش کتابخانه واقع قصه خوانی « پشاور»، «پاکستان».
8. «خانلری»، داکتر زهرا ناتل. "فرهنگ ادبیات فارسی"،چاپ سوم، «توس» در «ایران» 1369برابر1981.
9. «عُتبی Otbi»، مــحــمد بن عبدالجبار. "تاریخ یمنی" به زبان عربی. گزارشگر به فارسی، ابوالشرف ناصح بن ظفر «جرفادقانی». به اهتمام دکتر جعفر «شعار». سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ سوم، تهران، ایران. 1374.
10. «غبار»، غلام محمد."جغرافیای تاریخی افغانستان". حواشی و تعلیقات از: فرید «بیژند»، «مطبعه دولتی، کابل افغانستان». سال چاپ : 1367/1989.
11. «کرگر»، محمد اکبر."په حالنامه کی د «بایزید روشان» عرفانی اوفلسفی حیره"، دویم چاپ، دافغانستان د کلتوری ودی تولنه، جرمنی، 2006 ـ 1385.
12. «گردیزی»، ابو سعید بن الضحاک ابن محمود."زین الاخبار" به مقابله، تصحیح، تحشیه و تعلیق عبدالحی «حبیبی»، استاد دانشگاه کابل. انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.15تیر(سرطان)1347برابر با 6 جولای 1967.
1. Adamec, L.W. “Who is who in Afghanistan” Graz, Austria1987.
2. id “A Biographical Dictionary of Contemporary Afghanistan” Graz, Austria.1987.
3. id. “Historical Dictionary of Afghanistan” London, 1997.
4. Albiruni. “India” An English Edition, with notes and Indices by Dr. Edward C. Sachau tow Volumes. London, 1910. Edited by Fuat Sezgin, Institute for History of Arabic-Islamic Science at’’.J. W. Goethe Uni. Frankfurt, Germany 1993.
5. Bellow, H. W. Capitan “The Ethnography of Afghanistan” The Asiatic Quarterly Review Ser. Vol.3. New Edition 1972.
6. Dupree, L. “Afghanistan”. Oxford, Princeton University press, 1997.
7. Dupree, Nancy Hatch. Edited with Introduction “Afghanistan”. Pub. Susil Gupta, England. Kabul Jan.1975.
8. Elphinstone, M. “An Account of the Kingdom of Cabul and its Dependencies in Persia, Tartary and India, Comprising a View of Afghan Nation, and A History of Dooranee-Monarchy “London, 1839”. With a New Introduction by Sir Olaf Careoe. Reprinted, London, Oxford University Press, London, 1972.
9. “Encyclopaedia Britannica” 2002…The world Standard since 1768. Deluxe Edition, CDR.
10. “Encyclopaedia of Islam” New Edition, E.J.Brill, Leiden, Holland.1986.
11. “Encyclopaedia Iranica.” 2004. USA.
12. Ewans, Martin. “Afghanistan: A New History” Rutledge Curzon, New York. Secound Edition. Published 2002.
13. Herodotus “The Histories” Translated by Aubrey De Selincourt. Revised with introductory matter and notes by John Marin cola. Penguin Books. Printed in UK. New Edition 1996.
14. Hudud al- Alam Menal Mashreq e Elal Maghreb (The Regions of The World) a Persian Geography (372 A.H. /982 A. D.) Translated and Explained by V. Minorisky with the Preface by V. V. Barthold, 1930. Printed at the Uni. Of Oxford, UK. 1937.
15. Thakur, Prof. A.K “India and Afghan: A Study of a Neglected Region (1370-1576 A.D.) Janaki Parakash, Patna-New Delhi, 1992.
16. “Webster Encyclopaedia. Dictionary”, New Edition, New York, USA, 1996.
·
پایان
